Besin Destek Maddelerinde Kontaminasyon ve Tağşiş -

Tüketiciye yansıyan sorunlar açısından büyük fark olmamakla birlikte kontaminasyon ve tağşiş farklı anlamlar taşımaktadır. Kontaminasyon, bir gıdaya istenmeyen maddelerin (mikrop, kimyasal madde, yabancı cisim vb.) kasıtlı olmadan karışması durumudur.

Hijyen sorunları, çapraz bulaşma gibi üretim sürecindeki hatalar, ambalajlama hataları taşıma ve depolama koşullarının uygun olmaması, toprak yada kullanılan suyun kirliliği gibi çevresel faktörler neden olabilir.

Tağşiş ise, bir gıdanın kalitesini, miktarını veya bileşimini tüketiciyi yanıltmak amacıyla kasıtlı olarak değiştirmek anlamına gelir. Üretim maliyetlerini düşürme, artan talebi kolay yoldan karşılama, ürünün etkinliğini arttırma gibi amaçlarla yapılır.

Ürünlere daha ucuz maddeler katılması (örneğin %98 whey proteini olarak satılan bir ürünün içeriğinde nişasta yer alması)
Gıdalara zararlı katkı maddelerinin eklenmesi (Örneğin, sportif performansı arttırıcı etki iddiasıyla satılan besin destek maddelerinin içine anabolik steroid katılması)
Üretim yeri belirtilmeyen ürünlerin farklı bir menşeli gibi gösterilmesi (örneğin Türkiye’de yada Çin’de üretilen ürünlerin Avrupa yada Amerika’da üretilmiş gibi gösterilmesi, algının yaratılması) amaçlarıyla yapılır.

Kısacası, kontaminasyon istenmeyen bir durumdur ve genellikle üretim sürecindeki ihmallerden kaynaklanırken, tağşiş ise kasıtlı yapılan bir dolandırıcılıktır. Her iki durum da sağlık açısından ciddi riskler oluşturur.

Sporcu besin destek maddelerinde kontaminasyon ve tağşiş önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Geyer ve arkadaşları (2004) 13 ülkeden ve 215 farklı tedarikçiden satın aldıkları 634 besin destek maddesinde beyan edilmemiş içeriklere yönelik geniş çaplı bir tarama gerçekleştirmiş ve örneklerin %14,8'inin (94 örnek) beyan edilmemiş AAS içerdiği tespit edilmiştir. Aynı araştırmacılar tarafından yapılan bir başka çalışmada, Çin'de üretilen multivitamin ve magnezyum içeren takviyelerde AAS varlığı tespit edilmiştir (Geyer ve ark. 2008). Parr ve arkadaşları (2007) besin destek maddelerinde metandienon (16,8 mg/pill) ve stanozolol (14,5 mg/pill) olmak üzere yüksek steroid konsantrasyonları tespit etmişlerdir. Plazma düzeylerinin 1 μg/g steroidin üzerinde olması, pozitif doping sonucunun tespit edilmesi için yeterlidir (Parr ve ark. 2004). Diğer araştırmalarda, büyüme hormonu üretimini uyaran bir peptid olan hipofiz büyüme hormonu salgılayan peptid (GHRP-2) gibi bileşenler rapor edilmiştir (Kohler ve ark. 2010). Baume ve arkadaşları (2006) İsviçre’de çoğunlukla internet üzerinden satın alınan kreatin, prohormonlar, amino asitler ve nootropik gruplarından 103 besin destek maddesini incelemiş ve test edilen örneklerin %20'sinin beyan edilmemiş AAS içerdiğini tespit etmişlerdir.

Yakın zamanda Brezilya’da yapılan bir çalışmada zayıflama ve yağ yakma takviyeleri incelendiğinde 19 numuneden 10'unda (%52,63) test sonuçları pozitif uyarıcılar (sibutramin, sınıf S6), diüretikler ve maskeleyici ajanlar görülmüştür. Analiz edilen tüm ürünlere bakıldığında 140 ürünün 47 tanesinde (%33.57) bir yada daha fazla yasaklı madde tespit edilmiştir (Torres ve ark. 2024).

‘Bitkisel zayıflama karışımları’ olarak piyasada yer alan ürünler incelendiğinde, içeriklerinde çeşitli uyarıcılar bulunduğunu bildiren çok sayıda çalışma vardır (Wu ve ark. 2020, Petkova ve ark. 2018, Geyer ve ark. 2007). Judkins ve arkadaşları tarafından yapılan çalışmada, analiz edilen 58 besin destek maddesinin %25'i düşük seviyelerde AAS içerirken, %11'inin de uyarıcılarla kontamine olduğu bildirilmiştir (Judkins ve ark. 2010). Kas kitlesini ve kuvveti arttıracağını iddia eden ürünlerde daha çok AAS varlığı tespit edilmişken, yağ yakımı ve zayıflama iddiasında bulunan ürünlerde uyarıcılar daha ön plana çıkmaktadır.

Besin destek maddelerinde yasaklı ürünlerin varlığı hem kullanıcın sağlığını tehlikeye atmakta hem de sporcular için doping kontrollerinde pozitif sonuçların çıkmasına ve sporcunun ağır yaptırımlarla karşılaşmasına neden olabilmektedir.

Bu ortamda riski en aza indirmek için neler yapılabilir?

Güvenilir ve bilindik markalardan alışveriş …
Orijinal ürün kontrol mekanizması …
Online alışverişlerde üreticiden direk alış …
Farklı ürün gamlarını bir arada üreten firmalara dikkat edilmesi …
Üretici tazminat sözleşmesi …
ISO ve benzeri 3. Taraf bağımsız kuruluşlardan sertifikasyonlar…

Riskleri en aza indirmek için dikkat edilmesi gereken konulardan olacaktır.

Kaynaklar

Baume N, Mahler N, Kamber M, Mangin P, Saugy M. 2006, February. Research of stimulants and anabolic steroids in dietary supplements. Scand J Med Sci Sports. 16(1):41–48. doi:10.1111/j.16000838.2005.00442.x.
Geyer H, Parr MK, Mareck U, Reinhart U, et al. 2004. Analysis of nonhormonal nutritional supplements for anabolic-androgenic steroids-results of an international study. Int J Sports Med. 25:124–129. doi:10.1055/s-2004-819 955.
Geyer H, Parr MK, Köhler K, Mareck U, Schänzer W, The vis M. 2008. Nutritional supplements cross-contaminated and faked with doping substances. J Mass Spectrom. 43(7):892–902. doi:10.1002/jms.1452.
Geyer H, Gotzmann A. Sibutramine Found in Chinese Herbal Slimming Tea and Capsules. In: W Schänzer, H Geyer, A Gotzmann, U Mareck, eds. Recent advances in doping analysis (15). Sport und Buch Strauß; 2007: 367370.
Judkins, C.M.G.; Teale, P.; Hall, D.J. The role of banned substance residue analysis in the control of dietary supplement contamination. Drug Test. Anal. 2010, 2, 417–420.
Kohler M, Thomas A, Geyer H, et al. 2010. Confiscated black market products and nutritional supplements with non approved ingredients analysed in the Cologne Doping Con- trol Laboratory. Drug Test Anal. 1(11-12):533–537.
Parr MK, Geyer H, Hoffmann B, Köhler K, Mareck U, Schänzer W. 2007. High amounts of 17methylated anabolic- androgenic steroids in effervescent tablets on the dietary supplement market. Biomed Chromatogr. 21(2):164–168. doi:10.1002/bmc.728.
Parr MK, Geyer H, Reinhart U, Schänzer W. 2004. Analytical strategies for the detection of nonlabelled anabolic andro- genic steroids in nutritional supplements. Food Addit Con- tam. 21(7):632–640. doi:10.1080/02652030410001701602.
PetkovaGueorguieva E, Ivanov K, Gueorguiev S, Mihaylova A, Madzharov V, Ivanova S. Detection of sibutramine in herbal food supplements by UHPLC/HRMS and UHPLC/MS-MS. Biomed Res. 2018; 29(14): 3006-3009.
Torres CL, de Oliveira FAG, Jooris LF, Padilha MC, Pereira HMG. The presence of doping agents in dietary supplements: A glimpse into the Brazilian situation. Drug Test Anal. 2024 Jan;16(1):3848.
Wu N, Balayssac S, Danoun S, MaletMartino M, Gilard V. Chemometric analysis of low-field 1H NMR spectra for unveiling adulteration of slimming dietary supplements by pharmaceutical compounds. Molecules. 2020; 25(5):1193.

Sağlıkla kalın…

Prof. Dr. H. Ulaş Yavuz