Vücut Kitle İndeksi (VKİ) ve Sporcularda Kullanılmasında Karşılaşılan Sorunlar -

Vücut kitle endeksi 1832 yılında Belçikalı matematikçi Adolphe Quetelet tarafından oluşturulmuştur. Orijinal adıyla Quetelet endeksi, bireylerde değil, genel popülasyonda sağlığı incelemek için bir araç olarak tasarlanmıştır. VKİ'nin klinik amaçlı bireysel kullanımı 1995 yılında Dünya Sağlık Örgütü'nün hala geçerli olan standart VKİ kriterlerini yayınlamasının ardından gerçekleşmiştir. Bu raporda dahi, Dünya Sağlık Örgütü VKİ’nin her zaman sağlığın diğer belirleyicileri ile birlikte yorumlanması gerektiğini açıkça belirtmiş ancak süreç içerisinde yaygın ve yanıltıcı kullanım söz konusu olmuştur.

Vücut kitle endeksi (VKİ) uzun zamandır obezitenin ve sağlığın değerlendirilmesinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak yakın zamanda Amerikan Tabipler Birliği (AMA), hekimleri konsültasyonları sırasında vücut kitle endeksini tek başına bir klinik araç olarak kullanmamaları konusunda uyarmıştır. Benzer şekilde İngiltere Ulusal Sağlık ve Klinik Mükemmellik Enstitüsü (NICE) de 2022 yılında obezite kılavuzlarında değişiklikler yaparak klinik değerlendirmede VKİ ile birlikte bel-kalça oranının da kullanılmasını tavsiye etmiştir. Son yıllarda VKİ'nin, bireysel olarak vücut ağırlığı ve sağlıkla ilgili yargılarda bulunmak için kullanıldığında birçok sınırlamaya sahip olduğunun yaygın olarak kabul edilmesiyle birlikte bu değişikliklerin yapılması şaşırtıcı değildir.

VKİ, bir kişinin kilogram cinsinden vücut ağırlığının, metre cinsinden boyunun karesine bölünmesiyle hesaplanır. Çıkan sonuç kişinin vücut ağırlığı durumunu kategorize etmek için kullanılır. VKİ'nin 18,5-24,9 arasında olması normal ağırlık olarak kabul edilirken, VKİ'nin 25,0-29,9 arasında olması aşırı kilolu, 30'un üzerinde olması ise obezite olarak değerlendirilir.

VKİ kişinin vücut ağırlığının genel durumunu belirlemenin hızlı ve kolay bir yolu olsa da, sağlığın değerlendirilmesinde tek başına kullanılmasının birçok sınırlaması vardır.

• İlk olarak, VKİ vücut kompozisyonunu hesaba katmaz. Bunu bilmek önemlidir çünkü yüksek vücut yağı belirli sağlık risklerini artırabilir. Özellikle sporcularda VKİ değerlendirmesi çok yanıltıcı sonuçlar verebilir. Kas kitlesi yüksek sporcularda düşük vücut yağ oranına sahip olmalarına rağmen yüksek VKİ değerleri gözlenebilir. Bu da sağlıksız oldukları gibi yanlış bir varsayıma yol açabilir. Güreş, halter, vücut geliştirme vb. sporlarda, sporcuların vücut yağ yüzdesi oldukça düşük olsa da VKİ hesaplandığında artmış kas kitlesinden dolayı sporcular aşırı kilolu veya obez olarak görünecektir.
• Spor dallarına göre optimum vücut kompozisyonları farklılık gösterebilir. Bir maraton sporcusunda VKİ çok düşük, bir güllecide çok yüksek gözlenebilir. Oysa her ikisi de son derece sağlıklı ve spor dalına uygun vücut kompozisyonlarına sahip olabilir.
• VKİ’ye odaklanmak, sporcularda gereksiz bir ağırlık kaygısına ve negatif beden algısına yol açabilir. Özellikle genç sporcular, VKİ'leri "ideal" sınırların üzerindeyse, gereksiz diyetlere yönelebilir. Bu durum sağlıklarını ve performanslarını olumsuz etkileyebilir.
• VKİ vücut yağı miktarını dikkate almadığı gibi ayrıca vücut yağının nerede depolandığını da dikkate almaz. Bu da yağ yüzdesi kadar önemli bir etkendir. Örneğin karın çevresinde depolanan vücut yağı kalça çevresindekine göre daha büyük sağlık riskleri taşır.
• Vücut kitle indeksi kemik mineral yoğunluğunu da dikkate almaz. Genetik olarak bazı insanlar diğerlerine göre daha geniş ve yoğun kemiklere sahip olabildiği gibi sporun kemikler üzerinde yarattığı stres de sporcuların daha yoğun kemiklere sahip olmasında etken olabilir. Bu durumda kişiler sağlıklı olsalar ve aşırı kilolu olmasalar bile yüksek VKİ değerlerine sahip olabilirler.
• Vücut ağırlığı değişmese de ilerleyen yaşla birlikte kas kütlesinde önemli bir azalma,  periferal ve viseral yağda (iç organların çevresindeki) artış gibi vücut kompozisyonu değişiklikleri görülebilir.  Ancak VKİ değerlerinde vücut ağırlığı ve boy değişmediğinden herhangi bir değişiklik gözlenmez.
• Kadın ve erkekte vücut yağ yüzdesi normları ve dağılımları farklılıklar gösterir. VKİ bu fizyolojik farklılıkları da dikkate almaz.
• Vücut kompozisyonu açısından farklı etnik gruplarda büyük farklılar bulunabilir. Belirli etnik kökenlerden gelen bireyler daha yüksek VKİ'ye sahip olabilir, ancak yine de daha yüksek kas kitlesi nedeniyle sağlıklı olabilirler. Farklı etnik kökenler arasında yağ dağılımı, kas kütlesi, kemik kütlesi ve ekstremite uzunluğu açısından da farklıklar görülebilir.  Bu farklılıklar, vücut bileşimi ve metabolizmasındaki genetik olarak belirlenmiş farklılıkların yanı sıra sosyal ve çevresel faktörlerin neden olduğu çeşitli etkenlerin sonucu olabilir.

VKİ özellikle sporcular için eksik ve yanlış yönlendirici bir parametre olabileceğinden sağlık ve performansın takibinde DEXA (dual energy X-ray absorbtiometry), hidrostatik tartım, BOD-POD (Air Displacement Plethysmography) yöntemlerinin kullanılması daha kesin ve sağlıklı sonuçlar verecektir. Ancak bu yöntemlere ulaşım zor ve pahalı olabilir. Bu durumlarda bioelektrik impedans analizi (BIA) daha ucuz ve kolay ulaşılabilen bir yöntemdir. Ancak yönergelere sıkıca uyulmadığında güvenilir sonuçlar vermeyeceği de unutulmamalıdır.

Çok daha basit bir yöntem olarak, bel-kalça oranı ve bel çevresi, özellikle abdominal yağlanmayı değerlendirmek için etkili olabilir.

Deri-kıvrım kalınlıklarının ölçülmesi de bir diğer ulaşılması kolay yöntem olarak düşünülebilir. Bu ölçümlerde de uygulayıcının tecrübeli ve bilgili olması doğru sonuçlara ulaşılabilmesi açısından büyük önem taşır. 

Sonuç olarak VKİ, geniş popülasyonlarda yapılan araştırmalar ve bazı klinik genel değerlendirmeler için yararlı olsa da, tek başına bireysel değerlendirmelerde genel metabolik sağlığın doğru bir tasvirini veremez.  Vücut kompozisyonunun belirlenmesinde kullanılan her bir yöntemin diğerlerine göre artıları ve eksileri vardır. Bireyin mevcut koşullar doğrultusunda kendisine en uygun yöntemi seçmesi gerekir. 

Elit sporcuların sağlığını ve performansını doğru şekilde değerlendirmek için ise ölçümlerde daha gelişmiş yöntemlerin kullanılması ve değerlendirmenin spor dalına özgü olarak yapılması gereklidir.

Sağlıklı günlerde görüşmek üzere…

Prof. Dr. Hasan Ulaş Yavuz

Kaynaklar

• Buss J. Limitations of body mass index to assess body fat. Workplace Health Saf. 2014 Jun;62(6):264. doi: 10.1177/216507991406200608. PMID: 24971823.
• Mazić S, Lazović B, Delić M, Lazić JS, Aćimović T, Brkić P. Body composition assessment in athletes: a systematic review. Med Pregl. 2014 Jul-Aug;67(7-8):255-60. doi: 10.2298/mpns1408255m. PMID: 25151767.
• National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine; Health and Medicine Division; Food and Nutrition Board; Roundtable on Obesity Solutions; Callahan EA, editor. Translating Knowledge of Foundational Drivers of Obesity into Practice: Proceedings of a Workshop Series. Washington (DC): National Academies Press (US); 2023 Jul 31. 10, The Science, Strengths, and Limitations of Body Mass Index. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK594362/
• Walsh J, Heazlewood IT, Climstein M. Body Mass Index in Master Athletes: Review of the Literature. J Lifestyle Med. 2018 Jul;8(2):79-98. doi: 10.15280/jlm.2018.8.2.79. Epub 2018 Jul 31. PMID: 30474004; PMCID: PMC6239137.
• Wu Y, Li D, Vermund SH. Advantages and Limitations of the Body Mass Index (BMI) to Assess Adult Obesity. Int J Environ Res Public Health. 2024 Jun 10;21(6):757. doi: 10.3390/ijerph21060757. PMID: 38929003; PMCID: PMC11204233.