Glutensiz Diyet, Çölyak ve Dikkat Edilmesi Gerekenler -

Buğday, arpa ve çavdar dünyadaki en önemli tahıllardan bazılarıdır. Nişasta, tahılların ana bileşeni olmasına rağmen (%60-75), daha az miktarda bulunan proteinler (%9-18) hamurun kalitesi için önem taşır. Bu proteinler gluten ve non-gluten (gluten olmayan) proteinler olarak iki gruba ayrılır. Toplam proteinlerin yaklaşık yüzde yirmisi, metabolik ve yapısal işlevleri olan albüminler ve globülinlerdir. Buna karşılık, gluten toplam proteinin yaklaşık %80'ini oluşturur ve esas olarak hamurun yapışkan özelliklerinden sorumludur. Gluten proteinleri, gliadin ve glutenin proteinlerinden oluşur. Allerjik ve otoimmün cevaptan sorumlu olan esas olarak gliadin proteini olmasına rağmen glutenin de daha nadiren olmakla birlikte benzer reaksiyonlara yol açabilir.

Çölyak hastalığı, sindirim sisteminde emilim bozukluğuna neden olan kalıtsal bir oto-immün hastalıktır. Vücudun bağışıklık sistemi gluten veya gliadin içeren gıdalara aşırı tepki verir. Çölyak hastalığı olan bir birey gluten tükettiğinde, bağışıklık sistemi ince bağırsak mukozasına zarar verir ve bu da sindirim sisteminin önemli besinleri emme kabiliyetini azaltır.

Çölyak hastalığının temel etkisi sindirim sistemi üzerine olsa da, besinlerin emilimindeki yetersizlik sonucu olarak bir çok farklı sistemi de etkiler. Çölyak hastalığının kan, kemik, beyin, sinir sistemi ve deri üzerinde de etkileri olduğu gösterilmiştir.

Kronik ishal, hazımsızlık, şişkinlik, yorgunluk, halsizlik, kusma, anemi, mide krampları ve ağrı, kas ağrısı, eklem ağrısı, osteopeni ve osteoporoz, adet düzensizlikleri, deri döküntüleri, kabızlık vb. birçok bulgu ve belirti de hastalık sırasında gözlenebilir.

Kişi bu semptomlardan herhangi biriyle başvurabileceğinden, tanı koymak için kapsamlı muayene ve tetkikler gerekebilir. Bu belirti ve semptomların diğer birçok yaygın hastalıkta da görünebilmesi nedeniyle tanı koymak zor olabilir. Enfeksiyöz mononükleoz, laktoz intoleransı, dispepsi, irritabl bağırsak sendromu, yeme bozuklukları, depresyon, divertiküler hastalık, Crohn, fibromiyalji, demir eksikliği anemisi, hipo/hipertiroidizm ve gıda alerjileri ayırıcı tanıda düşünülmelidir.

Çölyak hastalığı tanısında altın standart, ince bağırsak biyopsisidir. Çölyak hastalığı olan bir hastaya doğru tanı koymak için Catassi ve ark. (2022) aşağıdaki 5 bulgudan 4’ünün varlığının gerekli olduğunu vurgulamıştır.

Çölyak hastalığının tipik semptomları,
Yüksek titrede serum çölyak hastalığı IgA sınıfı otoantikorların pozitifliği (tTG veya EMA)
HLADQ2 veya DQ8 genotipleri
İnce bağırsak biyopsisinde çölyak enteropatisi
Glutensiz diyete (GFD) olumlu yanıt

Gluten diyetten çıkarıldığında hastalık tamamen toparlanmaya girer. Çölyak hastaları ve diğer tüm gluten patolojileri için tek tedavi ömür boyu glutensiz diyettir. Glutensiz diyet ile bağırsak mukozası ve emilim işlevi tamamen iyileşebilir. Glutenin diyetten çıkarılması barsak yapısını iyileştirir ve intraepitelyal lenfositlerin sayısını azaltır. Ancak, gluten gıda endüstrisinde yaygın olarak kullanılan bir katkı maddesi olduğundan ve aslında gluten içermeyen et, balık ve diğer birçok besinin hazırlanmasından katkı maddesi olarak kullanıldığından glutensiz diyeti takip etmek zordur. Ayrıca, glutensiz hazır gıdalarda buğday viskoelastik özelliklerine benzeyen bir doku elde etmek için yüksek miktarda yağ ve şeker kullanılır ve bu da sağlık riskleri taşıyabilir.

Gluten hassasiyeti ve çölyak hastalığı olan sporcular besin destek maddelerini kullanırken de dikkatli olmak zorundadır. Sporcu destek ürünlerini kullanırken etiketlerini dikkatlice incelemek, gluten içerip içermediğini kontrol etmek gerekir. Ancak "glutensiz" ibaresi her zaman doğru olmayabilir. Malt, arpa, bazı aroma vericiler ve çapraz kontaminasyon riskine açık tesislerde üretilen ürünler gluten içerebilir. Üretim tesislerinde gluten içeren ürünlerle aynı alanda üretilen destek maddeleri kontaminasyon riski taşır.

Kazein, whey, çoğu bitki bazlı protein tozları genellikle güvenlidir. Ancak aroma ve renk katkıları gluten içerebileceğinden dikkatli olunmalıdır. Benzer şekilde BCAA ve kreatin gibi ürünlerde etken madde açısından gluten içermezler ancak aroma ve renk katkılarına dikkat edilmelidir.

Multivitamin ve mineraller başta olmak üzere tablet ve kapsül formundaki desteklerde bağlayıcı maddeler kullanıldığından gluten içerebilir. Özellikle maltodekstrin ve benzeri bileşenlerin kaynağı kontrol edilmelidir.

Çölyak hastalığı olanların besin destek maddeleri kullanırken ürünün içeriğini kontrol etmesi, glutensiz emareli ve sertifikalı ürünleri tercih etmesi çok önemlidir.

Gluteni gereksiz yere diyetten çıkarmanın sağlık ve performansa ilişkin etkileri net değildir. Glutensiz diyetin olumlu etkileri yalnızca çölyak hastalığı olan kişiler (bu kişiler için hayat kurtarıcı olabilir) ve non-çölyak (çölyak olmayan) gluten hassasiyeti olanlar için nettir. Ancak sağlıklı bireylerde, gluten içerenler de dahil olmak üzere tüm gıda kaynaklarını çeşitlendirmek daha uygun görünmektedir.

Nutrisyonel açıdan bakıldığında, sporcular için temel beslenme önceliği, antrenmanlarının enerji taleplerini ve spor dallarına özgü gereksinimlerini karşılamaya devam etmektedir. Kalori kısıtlamalı diyetler veya glutensiz diyet gibi farklı ve dönem dönem popüler olan özel diyetler, sporcularda düşük enerji kullanılabilirliği, enerji vermeyen ancak metabolizma için elzem olan lifler, makro ve mikro mineraller ve vitaminlerin yetersizliği gibi sorunlara yol açabilir. Buna bağlı olarak kas-iskelet sistemi, hormonal sistem başta olmak üzere birçok sistemde sorunlar gözlenebilir. Sporcular, bu diyetlerin uygulanması konusunda mutlaka bir uzmana başvurmalı ve kendilerine uygun diyeti belirlemelidir.

Kaynaklar

AlToma A, Volta U, Auricchio R, Castillejo G, Sanders DS, Cellier C, Mulder CJ, Lundin KEA. European Society for the Study of Coeliac Disease (ESsCD) guideline for coeliac disease and other gluten-related disorders. United European Gastroenterol J. 2019 Jun;7(5):583-613. doi: 10.1177/2050640619844125. Epub 2019 Apr 13. PMID: 31210940; PMCID: PMC6545713.
Catassi C, Verdu EF, Bai JC, Lionetti E. Coeliac disease. Lancet. 2022 Jun 25;399(10344):24132426. doi: 10.1016/S0140-6736(22)00794-2. Epub 2022 Jun 9. PMID: 35691302.
D’angelo S, & Cusano P. GlutenFree Diets in Athletes. Journal of Phys-ical Education and Sports Studies, 2020; 20 (Supplement issue 4), 2330–2336. https://doi.org/10.7752/jpes.2020.s4314
Dennis M, Lee AR, McCarthy T. Nutritional Considerations of the GlutenFree Diet. Gastroenterol Clin North Am. 2019 Mar;48(1):53-72. doi: 10.1016/j.gtc.2018.09.002. Epub 2018 Dec 14. PMID: 30711211.
DevrimLanpir A, Hill L, Knechtle B. Efficacy of Popular Diets Applied by Endurance Athletes on Sports Performance: Beneficial or Detrimental? A Narrative Review. Nutrients. 2021 Feb 2;13(2):491. doi: 10.3390/nu13020491. PMID: 33540813; PMCID: PMC7912997.
Leone JE, Wise KA, Mullin EM, Gray KA, Szlosek PA, Griffin MF, Jordan CA. Celiac Disease Symptoms in Athletes: Prevalence Indicators of Perceived Quality of Life. Sports Health. 2020 May/Jun;12(3):246255. doi: 10.1177/1941738120905137. Epub 2020 Apr 9. PMID: 32271135; PMCID: PMC7222663.
Lerner BA, Green PHR, Lebwohl B. Going Against the Grains: GlutenFree Diets in Patients Without Celiac Disease-Worthwhile or Not? Dig Dis Sci. 2019 Jul;64(7):1740-1747. doi: 10.1007/s10620-019-05663-x. PMID: 31102129.
McDermid JM, Almond MA, Roberts KM, Germer EM, Geller MG, Taylor TA, Sinley RC, Handu D. Celiac Disease: An Academy of Nutrition and Dietetics EvidenceBased Nutrition Practice Guideline. J Acad Nutr Diet. 2023 Dec;123(12):1793-1807.e4. doi: 10.1016/j.jand.2023.07.018. Epub 2023 Jul 25. PMID: 37499866.
Mancini LA, Trojian T, Mancini AC. Celiac disease and the athlete. Curr Sports Med Rep. 2011 MarApr;10(2):105-8. doi: 10.1249/JSR.0b013e31820f2eab. PMID: 21623292.
Palmieri B, Vadala' M, Laurino C. Glutenfree diet in non-celiac patients: beliefs, truths, advantages and disadvantages. Minerva Gastroenterol Dietol. 2019 Jun;65(2):153-162. doi: 10.23736/S1121-421X.18.02519-9. Epub 2018 Dec 14. PMID: 30545212.

Sağlıkla Kalın…

Prof. Dr. H.Ulaş Yavuz